رویابینی خودآگاهانه؛ خوب یا بد؟

ممکن است برای شما هم پیش آمده باشد که در طول یک جلسه سخنرانی یا حتی سر کلاس درس، چشمانتان سنگین می‌شود و رفته رفته به خواب می‌روید، اما ذهن شما به شدت فعال است و خودآگاهتان تا حدودی به حرف سخنران توجه می‌کند اما چطور ممکن است هم خواب باشید و هم بیدار؟

بگذارید یک مثال دیگر بزنم. خسته و کوفته از سر کار به خانه باز می گردید و دوست دارید سریال مورد علاقه‌تان را تماشا کنید، اما ظرف مدت کوتاهی از شدت خستگی بیهوش می‌شوید. احتمالا پس از بیداری شاید اصلا متوجه گذر زمان نشده باشید و ایده‌ای هم ندارید چگونه به خواب رفته‌اید. این حالات روحی، زمینه‌ساز اتفاقی به نام رویابینی خودآگاهانه است. نوعی از خواب که ذهن شما بین دو مرز خواب و بیداری مدام در تقلاست. در این مقاله قرار است در رابطه با رویابینی خودآگاهانه مفصل صحبت کرده و به این مقوله بپردازیم؛ که آیا این نوع خواب، تبعات منفی به دنبال دارد یا مثبت.

ذهن پیچیده‌ای که مدام در حال تغییر است

​

توانایی‌های پیچیده‌ای در ذهن ما انسان‌ها وجود دارد که هنوز هم دانشمندان نتوانستند این قابلیت‌ها را تا به امروز به درستی کشف کنند. به عنوان مثال یکی از مباحث موردعلاقه دانشمندان حوزه عصب‌شناسی، ماجرای خواب و وقایعی که در زمان استراحت در مغز ما رخ می‌دهد، می باشد. جنیفر دامپرت، پژوهشگری پرآوازه در حوزه خواب، درباره فرآیند‌های خواب در مغز، مقالات متعدد و جالبی به رشته تحریر در آورده که جدیدا به فرآیند رویابینی پرداخته. فرآیندی که آن را liminal dreaming می‌نامد.

واژه Liminal به معنای فضای خالی میان دو مرز یا قلمرو است؛ چرا که دو حالت مختلف به نام‌های هیپناگوگیا (hypnagogia)  و هیپنوپومپیا   (hypnopompia) در تعامل با یکدیگر موجب رویابینی خودآگاهانه می‌شوند. برخلاف اسامی عجیبی که در حال حاضر با آنها آشنا شده‌اید، در طول زندگی‌تان به صورت روزمره رخ می‌دهد و از این مسئله هیچ اطلاعی نداشتید.

تجربه رویابینی خودآگاهانه بیشتر زمانی  رخ می دهد که بدنمان خسته و کوفته است یا زمانی که برای بیدار ماندن با ذهن خود سر جنگ پیدا می‌کنیم.

​

حالت هیپناگوگیا به زمانی اطلاق می‌شود که خودآگاه می‌پذیرد تا فرد بخوابد. در حقیقت اگر این حالت ایجاد نشود، انسان از بی‌خوابی رنج می‌برد. هیپنوپومپیا اما زمانی رخ می‌دهد که خودآگاه سعی در تصویرسازی می‌کند و در مرحله بعدی، به دنبال برقرای یک ارتباط منطقی، بین تصاویر مختل باشد. در غیر این صورت رویا، معنایی ندارد چرا که ما زمانی رویا می‌بینیم که مغز ما علاوه بر اینکه تصاویری جلوی چشم ما قرار می‌دهد، قصه‌ای کوتاه نیز به دنبالش روایت می‌کند. جالب است بدانید حالت دوم یا همان هیپنوپومپیا در حقیقت آخرین تلاش‌های خودآگاه است تا انسان برای مدتی کوتاه هم که شده، سر به بالین بگذارد.

​

رویابینی خودآگاهانه را بیشتر زمانی تجربه می‌کنیم که بدنمان خسته و کوفته است یا زمانی که برای بیدار ماندن با ذهن خود سر جنگ پیدا می‌کنیم. به همین علت است که پس از صرف ناهار در دانشگاه، سر کلاس چرت می‌زنید، بدون آنکه اصلا متوجه این رفتار نادرست خود شوید. بدلیل اینکه پس از صرف یک غذای سنگین و کامل، از احشای درونی دستگاه گوارش به مغز پیام ارسال می‌شود تا خون‌رسانی به معده و دیگر احشای شکم افزایش یابد. به همین سبب خون‌رسانی به سایر مناطق بدن کاهش پیدا کرده و این رویه منجر به پیدایش احساس خواب‌آلودگی در فرد می‌گردد.

رویابینی خودآگاهانه الزاما چیز بدی نیست اما نمی‌توان این تجربه را یک استراحت سودمند طلقی کرد. به این دلیل که در زمان تجربه این حالت، امکان دارد اندام‌های فوقانی و تحتانی حرکات متعددی و غیر ارادی از خود بروز دهند.

رویابینی خودآگاهانه الزاما چیز بدی نیست اما نمی‌توان این تجربه را یک استراحت کاملا سودمند دانست

با این حال، تجربه رویا در دو حالت هیپناگوگیا و هیپنوپومپیا می‌تواند هم لذت‌بخش باشد و هم ترسناک. این تجربه وابسته به این موضوع است که ناخودآگاه‌تان تا به امروز اطلاعاتی را که ضبط و ثبت کرده تا چه حد با روحیات‌تان سازگاری دارد. عده‌ای فکر می‌کنند تجربه رویا تنها در مرحله حرکت سریع چشم (REM) رخ می‌دهد اما باید بدانید رویابینی در تمام مراحل خواب، ممکن است به وقوع بپیوندد.

افرادی که در تجربه رویای شفاف تبحر خاصی دارند، به قدری تمرین و ممارست داشته‌اند که رویابینی خودآگاهانه‌شان در دو فاز نام‌برده رخ می‌دهد. این نوع تجربه می‌تواند به تقویت خلاقیت فرد در حل یک موضوع خاص کمک کند.

ثبت رویاهایتان پس از بیداری می تواند امری بسیار کمک‌کننده، در نظم دهی به ذهنتان باشد. روی آوردن به سمت نقاشی و طراحی می تواند از آشفتگی ذهن شما بکاهد و به منظور کنترل بهتر رویاهایتان توصیه می گردد.

آیا واقعا رویابینی خودآگاهانه فرآیندی سودمند برای بدن است؟

​

اگر بخواهیم دقیقا حکم صادر کنیم، جواب به این سوال درحال حاضر مقدور نیست. چرا که رویای شفاف نیز تا حدودی می‌تواند مفید باشد. برخلاف رویای شفاف، liminal dream چندان مطابق میل‌مان پیش نمی‌رود. به همین دلیل از ارائه اقدامات عجیب و غریبی که در وب‌سایت‌های مختلف به آنها اشاره شده خودداری می‌کنیم. چرا که تجربه رویابینی خودآگاهانه الزاما با ممارست و تمرین افزایش نمی‌یابد. این مسئله تنها یکی از هزاران فرآیند فیزیولوژی بدن است که در حال حاضر و در زمان نگارش این یادداشت هنوز کسی نتوانسته ادعا کند چه مکانیسمی پشت این رویابینی‌ها نهفته است.

آیا علم ژنتیک دلیلی برای رویابینی یافته؟

​

دانشمندان در سال ۲۰۱۸ پاسخی برای این سوال یافتند. در پستانداران باید دو نوع ژن به نام Chrm 1 و Chrm 3 بیان شود تا چرخه REM در حیوان فعالیتش را آغاز کند. در این زمان مغز درست همانند زمان بیداری فعالیت داشته اما بدن به نوعی فلج می‌ گردد. به همین سبب هر عاملی که بتواند روی بیان ژن این دو فاکتور تاثیر داشته باشد، روی رویابینی موجود زنده نیز قادر است به صورت مستقیم یا حتی غیرمستقیم اثرگذار باشد. هیروکی یودا، نویسنده مسئول این پژوهش که به این کشف انجامید توضیح می‌دهد:

" وجود تبحر بیشتری در شناسایی ساز و کار خواب، در بهبود کیفی زندگی بشر الزامی است. علت اصلی این موضوع منجر شدن اختلال های خواب به پیامدهای ناخواسته و حتی منفی، می باشد. با این اوصاف همچنان به مکانیسم مولکولی فرآیندهای بیو زیستی خواب ابهامات زیادی وارد است و به همین خاطر در درمان بیماری‌های مرتبط با خواب، پیشرفت حائز اهمیتی تا به امروز حاصل نشده. "

چرا اصلا چرخه خواب در ذهن‌مان تعبیه شده؟

در کنار پرسش های بیشماری که بدون جواب مانده اند، این سوال عجیب را نیز اضافه کنید. تقریبا همه دانشمندان این موضوع را قبول دارند که چرخه خواب در انسان به دو بخش REM و غیر REM طبقه‌بندی می‌شود. با این حال شواهدی مبنی بر ارتباط اختلال در چرخه REM با بروز اختلال‌های عصبی مثل بیماری پارکینسون و اختلال دمانس، وجود دارد.

"یکی از دلایل که عدم توانایی دانشمندان در شناسایی علت وجود چرخه خواب در مغز انسان حتی با تکنولوژی و ابزار حال حاضر، به فعالیت پیچیده ناقلی به نام استیل کولین مرتبط است."

 استیل کولین در حقیقت یک ناقل عصبی رایج در بدن می باشد که ۱۶ نوع گیرنده سلولی در مغز از استیل کولین برای انتقال پیام بهر می برند. پیگیری این ناقل عصبی در مغز مصداق بارز یافتن سوزن در انباه کاه است.

با این حال دانشمندان تلاش کردند رویه رویابینی را با استفاده از تکنیک CRISPR طی پروسه‌ تحقیقاتی پیچیده‌ای دنبال کنند. در کمال تعجب مشخص شد موش‌های آزمایشگاهی که مرحله REM را تجربه نکرده بودند، مشکل خاصی برایشان پیش نیامد. در صورتیکه این فرضیه از قدیم تا به امروز وجود داشته که چرخه خواب و رویابینی برای بقای بشر، فرآیند حیاتی و الزامی است. این موضوع تا جایی پیش رفت که یودا تصور کرده شاید عارضه جانبی خاصی در محیط آزمایشگاهی مسبب بروز این نتایج شده باشد.

با بررسی یافته‌های این مقاله جالب و بحث‌برانگیز، باید به مقوله رویابینی و خواب از جنبه دیگری فکر کنیم. شاید رویابینی واقعا پدیده‌ای اختیاری است و شاید به همین علت است که رویاهای خودمان را اغلب خیلی سریع فراموش می‌کنیم. با این تفاسیر هر انسان به طور متوسط یک سوم از زندگی خودش را در عالم خواب به سر می‌برد. آیا واقعا ما نیاز داریم در این برهه زمانی حتما رویا ببینیم؟ آیا رویابینی خودآگاهانه و چه بسا دستکاری رویا می‌تواند وضعیت روحی و روانی ما را تحت تاثیر قرار دهد؟ شاید به زودی با تبعات این دسته از پرسش‌گری‌ها مواجه شویم.